Marmara Adaları’nın, jeolojik yapı özellikleri açısından birbirlerinden az çok farklı oldukları ilk bakışta göze çarpar. Bunun en somut örneği, Hayırsız Ada ve Marmara dışında, jeolojik yapısında mermer bulunan bir başka ada olmamasıdır. İçinde bulunduğu denize ve bölgeye ismini veren Marmara Adası’nda antik çağdan beri mermer çıkarılarak işlenmekte ve gemiler vasıtasıyla uzak-yakın limanlara sevk edilmektedir.

İnce ucu doğuya doğru uzanan bir kavak yaprağı gibi olan Marmara Adası, denizden 700 metreye varan yüksekliği ile gerçekten alışılmış ada görüntüsünden çok bir kara parçasına benzemektedir. Jeolojik yapısı basit ve belirlidir. Diğer adalardan farklı olarak Marmara Adası’nda kuzey sahillerinden dağlara doğru uzanan ocaklardan mermer ve dolomit çıkarılmaktadır. Orta kısmı gnayslardan; güneyi ise, aralarında mermer adeseleri bulunan metamorfik-kristalin şistlerden meydana gelmiştir. En yüksek tepesi olan İlyas (Psilirakhi) 712 metre yüksekliğindedir. Adanın kuzey ve batı kıyıları sarp, doğu ve güney kısımları ise alçak ve az meyillidir. Adanın yegâne ovası Topağaç’ta bulunur. Marmara Adası doğal kaynak sularına ve derelere sahip olduğundan, diğer adalara nazaran en yeşil görünümlü olanıdır. Kocayemiş, kestane ve çam ormanlarının yanı sıra, dere yatakları çınar ağaçları, kuzeyi ise genellikle makilerle kaplıdır.

Güney Marmara Adalarının ikinci büyük adası Paşalimanı’nın batısında oldukça büyük doğal bir liman vardır. Bu limanın derin girişi, kuzeyinde kalan Mamali Adası ile Kumkuma tepesinin batı burnundadır. Batıda Koyun Adası’nın güneyindeki giriş, hem sığ hem de taş döküntülüdür. Paşalimanı köyü ile Harmanlı köyü önündeki doğal koyun kuzeyinde 210 metre yüksekliğinde Kumkuma Tepesi, 177 metre yüksekliğindeki Kalındağ Tepesi, güneye doğru giden Yumru Tepe ve Kayalı Tepe gibi daha alçak tepeciklerden oluşan yükseltileri vardır. Bu adada şist ve bazı kıyı kesimlerinde erozyonun getirdiği küçük düzlükler vardır. Bunlar ada büyüklüğüne göre ova adıyla anılırlar. Paşalimanı Adası üzerinde kıyı yerleşmeli 5 köy bulunmaktadır. Bunlar sırasıyla Paşalimanı, Harmanlı, Poyrazlı, Balıklı ve Tuzla köyleridir. Ahalisi genellikle, verimli toprakları sebebiyle tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır.

Yükseklikleri 200 metreyi geçmeyen düz ve ağaçsız tepeleri granitten oluşur. Yumuşak granitlerin erozyonuyla kıyıları çok geniş kumluklarla kaplıdır.

Yiğitler (Araplar) köyü, doğuya açık düz bir ovada kurulu eski bir köydür.

Alçak kıyı ve plajlar, Avşa yerleşme merkezi güneyinden itibaren kuzeye doğru tüm batı kıyısı boyunca uzanmaktadır.

Kuzey ve güneyde küçük çaplı koylar ve plajlar bulunmaktadır: Kuzeyde Çitlikli Liman, Kaçka Limanı, güneybatıda Kocaçınar Koyu, güneyde Kumburnu Limanı başlıcalarıdır. Bunların dışında kıyı yüksektir ve yer yer falezlerden oluşmaktadır. Geniş kumsalları sayesinde turizm ile ön plana çıkmış olmakla beraber, ilk zamanlar bağcılığı ve şarapları ile ün yapmıştır.

Avşa Adası’nın kuzeybatısında bulunan Ekinlik, doğudan batıya ince (sap) tarafı doğuda kalan, ters çevrilmiş bir kaşık gibidir. Kalker ve kısmen şistlerden oluşan adanın kuzey ve doğu kıyıları denize dik inen yamaçlarla kayalık ve vahşi bir görünüme sahipken, güney kıyıları düzlüklerle kaplıdır. Adanın tek yerleşimi Ekinlik köyü de burada bulunmaktadır. Kumsal yönünden pek zengin olmayan adanın başlıca iki plajı vardır. Bunlardan biri ada merkezine çok yakın olan Karabatak plajı, diğeri ise adanın batı kesiminde bulunan ve genelde rüzgâr ve dalga almayan Kumvoli (Voli) plajı’dır. Adanın Kaşık tarafındaki yüksek tepesi, tahminen denizden 150 metre kadar yüksekliktedir. Manastır Tepesi de denen bu tepeye Kaşık Tepe de denmektedir. Ekinlik ile diğer adalar ve Kapıdağ arasındaki derinlikler 16 metreyi geçmez. Özellikle Ekinlik ile Avşa Adası’nı birleştiren kara parçası 1 metre ile 4 metre derinliği ancak bulur. Sakin havalarda bu bağlantıyı izlemek mümkündür. Ancak Ekinlik’in kuzey kıyıları oldukça hızlı bir şekilde derinleşerek adanın hemen açığında 80 m’nin üzerine çıkar.

Prof. Dr. Necdet Tunçdilek’in Marmara Adaları, Ahmet Enön’ün Marmara Takım Adaları adlı eserlerinden yararlanılmıştır.

Derleyen: H. Can YÜCEL